Όπως γνωρίζετε χθες εγκρίθηκε από την ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στο Στρασβούργο η έκθεση πρωτοβουλίας μου σχετικά με την   προστασία της ευρωπαϊκής φυσικής, αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της υπαίθρου και των νησιωτικών περιοχών.

Από την πρώτη στιγμή που εκλέχτηκα Πρόεδρος της Επιτροπής Πολιτισμού και Παιδείας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου έθεσα ως στόχο να υπάρξει μία πρωτοβουλία σε ευρωπαϊκό επίπεδο για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και ιδιαίτερα των μικρών οικισμών της  υπαίθρου και των νησιών της Ευρώπης που στο διάβα του χρόνου διατήρησαν την αρχιτεκτονική τους φυσιογνωμία.

Την αρχική αυτή ιδέα την δούλεψα στο μυαλό μου και μετά από εκτενή διάλογο με τους συνάδελφους μου στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τις μη κυβερνητικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνται στο χώρο της πολιτιστικής κληρονομιάς, κατέληξα στο κείμενο αυτό που έχετε στα χέρια σας. Όπως φανερώνει και ο τίτλος, η οπτική έχει διευρυνθεί καθώς δεν γίνεται αναφορά μόνο  στην αρχιτεκτονική κληρονομιά, αλλά και στη φυσική κληρονομιά, δηλαδή στα μοναδικά τοπία της υπαίθρου και των νησιών της Ευρώπης, όπου διασώζεται αλώβητη η ισορροπία μεταξύ του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος, αλλά και στην εν γένει πολιτιστική κληρονομιά των περιοχών αυτών.

Πρέπει να σημειώσω ότι είναι η πρώτη φορά που το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, και η αρμόδια Επιτροπή Πολιτισμού, υιοθετεί μία έκθεση  πάνω σε αυτό το σημαντικό θέμα. Πρέπει επίσης να ομολογήσω ότι η ικανοποίηση μου ήταν μεγάλη όταν όλοι οι συνάδελφοι μου στην Επιτροπή Πολιτισμού, ανεξάρτητα από την πολιτική τους ομάδα, στήριξαν την έκθεση και έκαναν δεκτές όλες τις προτάσεις που περιλαμβάνονται σε αυτήν. Η ψηφοφορία τόσο στην Επιτροπή Πολιτισμού όσο και στην ολομέλεια διεξήχθησαν με μεγάλη σύμπνοια απόψεων μεταξύ όλων των πολιτικών ομάδων.    

Η έκθεση έχει αφενός στόχο να τονίσει την ιδιαιτερότητα και τη σημασία της προστασίας και ανάδειξης της κληρονομιάς της υπαίθρου και των νησιών και αφετέρου να διατυπώσει   μία σειρά από προτάσεις ούτως ώστε η Ευρωπαϊκή Ένωση, τα κράτη μέλη, οι τοπικές και περιφερειακές αρχές, να λάβουν συγκεκριμένα μέτρα για την προστασία, ανάδειξη και   μακροπρόθεσμη διαχείριση της μοναδικής αυτής κληρονομιάς.

Έχοντας ως γνώμονα τα πολυάριθμα οφέλη που προκύπτουν για την κοινωνία, το περιβάλλον, την οικονομία, την απασχόληση αλλά και την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση από την εφαρμογή μίας πολιτικής προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς,  η έκθεση ενθαρρύνει την εφαρμογή  δράσεων- στο πλαίσιο και των υπαρχόντων προγραμμάτων της ΕΕ- που θα έχουν ως στόχο τη διατήρηση και αξιοποίηση του ευρωπαϊκού αυτού αποθέματος .

Η ύπαιθρος καλύπτει περίπου το 90% του εδάφους της διευρυμένης Ευρώπης και αποτελεί ανεκτίμητο πλούτο και μέγιστο πολιτιστικό κεφάλαιο. Ωστόσο οι πολλές και αποκλίνουσες πολιτικές που επηρεάζουν το χώρο της υπαίθρου δεν αντικατοπτρίζουν επαρκώς τις ιδιαιτερότητες και τις ανάγκες του χώρου αυτού.

Η ταχεία και χωρίς κανόνες εξάπλωση των ορίων δόμησης του αστικού χώρου έχει επιπτώσεις,  στην οικονομία, στο περιβάλλον και στην κοινωνική συνοχή, εξαιτίας της καταστροφής της γεωργικής γης και τον εξοβελισμό της πολιτιστικής κληρονομιάς της υπαίθρου που αντιπροσωπεύει μεγάλο τμήμα της συλλογικής ευρωπαϊκής μνήμης και πηγή δημιουργικότητας για το μέλλον. 

Ένα μεγάλο μέρος των νησιών της Ευρώπης - και εδώ δεν αναφέρομαι μόνο στα ελληνικά νησιά - πλήττονται από εγκατάλειψη, δημογραφική συρρίκνωση και οικονομικό μαρασμό, ενώ ένα άλλο μέρος των νησιών πλήττεται από τρομακτικούς όρους υπερδόμησης που θα οδηγήσουν στην ολοσχερή οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική καταστροφή τους.
   
Σήμερα, πρέπει να παραδεχτούμε ότι υπάρχει τάση συγκέντρωσης των δράσεων εκεί όπου η πολιτιστική κληρονομιά παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον: στα πιο ωραία μνημεία, στα ιστορικά κέντρα των πόλεων, στους  σημαντικούς ιστορικούς και αρχαιολογικούς χώρους, σε τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους.

Στην έκθεσή μου υποστηρίζεται ότι ενώ είναι απαραίτητο να συνεχιστεί η προστασία ανάλογων χώρων, είναι εξίσου σημαντικό να δοθεί ανάλογη προσοχή στην ανάπτυξη πολιτικών για το αγροτικό περιβάλλον και τις νησιωτικές περιοχές της Ευρώπης.
 
Δεδομένου ότι έχετε όλοι το κείμενο της έκθεσης μου δεν θέλω να επεκταθώ ιδιαίτερα. Θα σταθώ μόνο στα κύρια σημεία, στις προτάσεις εκείνες που πιστεύω ότι εφόσον υλοποιηθούν θα προσφέρουν μία προστιθέμενη αξία.

Καταρχάς, μία από τις προτάσεις που περιλαμβάνονται στην έκθεση είναι η δημιουργία ενός νέου ευρωπαϊκού θεσμού για τους μικρούς παραδοσιακούς οικισμούς της Ευρώπης αντίστοιχου με εκείνον των πολιτιστικών πρωτευουσών.

Αυτό μπορεί εν μέρει να υλοποιηθεί στα πλαίσια των πολυετών σχεδίων συνεργασίας του κοινοτικού προγράμματος Πολιτισμός (2007-2013) με τη δημιουργία ενός δικτύου αξιόλογων αρχιτεκτονικά οικισμών  με πληθυσμό έως και  1.000 κατοίκους.

Οι οικισμοί αυτοί θα πραγματοποιούν δραστηριότητες πολιτιστικού χαρακτήρα ανάλογα με τις παραδόσεις κάθε περιοχής έτσι ώστε να αυξηθεί η συνεργασία ανάμεσα στους καλά διατηρημένους οικισμούς της Ευρώπης, να τους  δοθεί η δυνατότητα  να αναδείξουν τις τοπικές τους πολιτιστικές ιδιαιτερότητες  και να δοθεί παράλληλα κίνητρο και σε άλλα αρχιτεκτονικά αξιόλογα οικιστικά σύνολα της Ευρώπης να αναδείξουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους.    

Πέραν τούτου στην έκθεση μου περιλαμβάνεται επίσης η πρόταση για μια νέα ευρωπαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία, όπου, σύμφωνα με το πρότυπο του θεσμού των "Πολιτιστικών Πρωτευουσών", θα δημιουργηθεί ένα νέος θεσμός όπου θα επιλέγονται κάθε χρόνο ένας ή δύο  παραδοσιακοί οικισμοί από κάθε κράτος μέλος στους οποίους θα πραγματοποιούνται καθ'όλη τη διάρκεια του έτους ολοκληρωμένες δράσεις για τη συντήρηση και ανάδειξη της αρχιτεκτονικής και της εν γένει πολιτιστικής τους κληρονομιάς.   

Με γνώμονα την ανάδειξη των αρχιτεκτονικά αξιόλογων χωριών και οικιστικών συνόλων της Ευρώπης,  προτείνεται επίσης η δημιουργία στο πλαίσιο του "Βραβείου της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την πολιτιστική κληρονομιά", μιας νέας κατηγορίας βραβείου, που θα απονέμεται στην καλύτερη συνολική αναστήλωση ενός παραδοσιακού οικισμού. Το βραβείο αυτό θα αποτελέσει σημαντικό κίνητρο για τους οικισμούς, οι οποίοι έχουν διατηρηθεί αλώβητοι στο σύνολο, ή κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, προκειμένου να εντείνουν τις προσπάθειες τους για συντήρηση και ανάδειξη του αρχιτεκτονικού τους πλούτου.

Όσον αφορά  την πρόσφατη πρόταση τριών ευρωπαϊκών χωρών, συγκεκριμένα της Γαλλίας, της Ισπανίας και της Ουγγαρίας,  στο πλαίσιο του Συμβουλίου Υπουργών της ΕΕ για τη δημιουργία ενός Ευρωπαϊκού Καταλόγου Πολιτιστικής Κληρονομιάς, πιστεύω ότι αυτό, εφόσον υλοποιηθεί σωστά, μπορεί να αποτελέσει μία πολύ καλή δράση, συμπληρωματικά προς τον Κατάλογο Πολιτιστικής Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ. Ο σκοπός του Καταλόγου αυτού δεν θα είναι τα μεγάλα μνημεία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομάς.  Συνεπώς στον Κατάλογο θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερο βάρος στη διάσταση της τοπικής πολιτιστικής κληρονομιάς της υπαίθρου και των νησιωτικών συμπλεγμάτων.

Υπάρχει επίσης ο θεσμός των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ένας θεσμός λίγο γνωστός στη χώρα μας,  που αποτελεί κοινή πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Συμβουλίου της Ευρώπης. Κατά τη διάρκεια των Ημερών αυτών είναι ανοιχτά στο κοινό μνημεία και χώροι που συνήθως παραμένουν κλειστά κατά τη διάρκεια του έτους. Στον θεσμό αυτό θα μπορούσε επίσης να ενισχυθεί η  διάσταση που αποσκοπεί στην ανάδειξη των αξιόλογων αρχιτεκτονικά οικισμών και της οικιστικής και πολεοδομικής τους κληρονομιάς έτσι ώστε να ευαισθητοποιηθούν οι ευρωπαίοι πολίτες ως προς την ανεκτίμητη αξία τους.

Στην έκθεση μου προτείνεται επίσης η θέσπιση από την Ευρωπαϊκή Ένωση ενός «Ευρωπαϊκού Έτους Πολιτιστικής Κληρονομιάς», το οποίο θα έχει ως στόχο την περαιτέρω ευαισθητοποίηση των Ευρωπαίων πολιτών.
 
Λαμβάνοντας επίσης υπόψη ότι τα κοινοτικά προγράμματα στον τομέα του Πολιτισμού δεν προσφέρουν επαρκή χρηματοδότηση, πρόσθετοι πόροι για τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς θα πρέπει να αναζητηθούν και σε άλλα κοινοτικά μέσα.

Καταρχάς, στο πλαίσιο της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής της Κοινότητας, όπου η βελτίωση του περιβάλλοντος, του τοπίου και της ποιότητας ζωής στις αγροτικές ζώνες αποτελούν σήμερα βασικές προτεραιότητες. Η κοινοτική πρωτοβουλία LEADER+, η οποία στην επόμενη δημοσιονομική περίοδο θα ενσωματωθεί στο Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης, πρέπει επίσης να αξιοποιηθεί ακόμη περισσότερο  για την προστασία και ανάδειξη της αρχιτεκτονικής και της εν γένει πολιτιστικής κληρονομιάς της  υπαίθρου.

Πρωτεύοντα ρόλο στη διατήρηση και ανάδειξη της κληρονομιάς αυτής έχουν επίσης τα διαρθρωτικά ταμεία, καθώς και οι υφιστάμενες κοινοτικές  πρωτοβουλίες URBAN II και INTERREG III, οι οποίες στην επόμενη δημοσιονομική περίοδο (2007-2013) θα ενσωματωθούν στα νέα χρηματοδοτικά μέσα της πολιτικής συνοχής.      

Πρέπει ωστόσο να επισημανθεί ότι  η χρήση των διαρθρωτικών ταμείων για τη στήριξη σχεδίων υπέρ της πολιτιστικής κληρονομιάς διαφέρει πολύ από το ένα κράτος μέλος στο άλλο. Κάποιες χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα,  έχουν δημιουργήσει στο πλαίσιο των Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης επιχειρησιακά προγράμματα ειδικά για τον πολιτισμό, χωρίς όμως να έχουν το μέγεθος που απαιτείται για ολοκληρωμένες παρεμβάσεις. Αντίθετα, άλλες ευρωπαϊκές χώρες δεν έχουν προτάξει τέτοιες πολιτικές. Συνεπώς, θεωρείται σκόπιμο να ενθαρρυνθούν τα κράτη μέλη να χρησιμοποιήσουν τα διαρθρωτικά ταμεία προς όφελος της ιστορικής τους κληρονομιάς.

Επίσης είναι απαραίτητη η ενθάρρυνση και ενίσχυση του εναλλακτικού αειφόρου τουρισμού, ο οποίος μπορεί να αποτελέσει σημαντικό παράγοντα αξιοποίησης της κληρονομιάς, κατά προτεραιότητα στα μικρά αξιόλογα οικιστικά σύνολα, με την υποστήριξη των κοινοτικών χρηματοδοτικών μέσων, όπως το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης, το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, το Ευρωπαϊκό Ταμείο Αλιείας, κλπ.

Επίσης, το Έβδομο Πρόγραμμα Πλαίσιο για την έρευνα (2007-2013), πρέπει να χρηματοδοτήσει δράσεις σχετικά με την εξεύρεση νέων εργαλείων, τεχνικών και μεθόδων για τη διατήρηση των διαφόρων εκφάνσεων της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.

Τα κράτη μέλη πρέπει επίσης να δώσουν κίνητρα για τη μερική ή ολική απόσυρση (κατεδάφιση), αλλά και την ανάπλαση ασύμβατων κατασκευών, οι οποίες αλλοιώνουν τα ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά των οικισμών ή των περιοχών ιδιαίτερου φυσικού κάλους στις οποίες βρίσκονται, ενώ παράλληλα είναι απαραίτητο να μην ενισχύονται με κοινοτικούς πόρους έργα εφόσον οδηγούν αποδεδειγμένα στην καταστροφή ή αλλοίωση οικιστικών συνόλων, τοπίων ή απαξιώνουν την γεωργική γη υψηλής παραγωγικότητας.

Βασική προτεραιότητα των κρατών μελών θα πρέπει επίσης να είναι  η επεξεργασία κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου για την προστασία της κληρονομιάς της υπαίθρου και των νησιωτικών περιοχών, στο οποίο να περιλαμβάνεται η παροχή κινήτρων για σωστικές και αναστηλωτικές παρεμβάσεις κτηρίων και οικιστικών συνόλων και η διασφάλιση της συμβατότητας των νέων οικοδομικών δραστηριοτήτων με το ιστορικά δομημένο περιβάλλον και τα τοπικά αρχιτεκτονικά πρότυπα,

Επίσης τα κράτη μέλη πρέπει να λάβουν μέριμνα ώστε οι αναστηλωτικές παρεμβάσεις στους παραδοσιακούς οικισμούς να είναι συνολικές και ολοκληρωμένες και να αποσκοπούν στην αποκατάσταση των πρωτογενών αρχιτεκτονικών  μορφών, με ορθή χρήση των νέων υλικών και  ενσωμάτωση των σύγχρονων εξοπλισμών στις παραδοσιακές κατασκευές κατά τρόπο ώστε να μην αλλοιώνεται ο χαρακτήρας τους.

Επίσης τόσο η Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και τα κράτη μέλη πρέπει να αναλάβουν δράση για τη διατήρηση της τοπικής τεχνογνωσίας και των παραδοσιακών επαγγελμάτων, καθώς και την προώθηση πρωτοβουλιών για τη στήριξη των βιοτεχνικών και επαγγελματικών δραστηριοτήτων, ειδικότερα εκείνων που απειλούνται με εξαφάνιση και είναι απαραίτητες για τη σωστή αποκατάσταση και τη συντήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.
 
Οι κοινοτικές και εθνικές δράσεις πρέπει επίσης να συμπεριλάβουν την κατάρτιση των επαγγελματιών που ασχολούνται με τη χρήση και τη διαχείριση του χώρου, την αρχιτεκτονική, την αναστήλωση και την αποκατάσταση κτηρίων, έτσι ώστε να διατηρηθούν οι ιδιαιτερότητες της πολιτιστικής κληρονομιάς και να προσαρμοστούν ταυτόχρονα στις σύγχρονες ανάγκες.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα κράτη μέλη θα βοηθηθούν, τέλος,  προς αυτή την κατεύθυνση εφόσον λάβουν υπόψη τους τις πολυάριθμες συμβάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης και της ΟΥΝΕΣΚΟ για την προστασία της φυσικής, αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της Ευρώπης, τις οποίες αναφέρω στο προοίμιο της έκθεσής μου.